اگر می‌خواهید تهران را نه فقط در خیابان‌هایش، بلکه در ذهن و رفتار مردمانش بشناسید، کتاب «انسان‌شناسی فرهنگی شهر تهران» نقبی به لایه‌های پنهان و پیدای فرهنگ شهری تهران است. سفری که در آن، شهر نه فقط جغرافیا، بلکه تجربه‌ای انسانی است.
انسان شناسی فرهنگی شهر تهران، کتابی است که نخستین‌بار در سال ۱۳۹۵ توسط گروهی از پژوهشگران و نویسندگان زیر نظر دکتر ناصر فکوهی با رویکردی انسان‌شناختی در ۵۱۶ صفحه، نوشته و چاپ شده است. بر اساس محتوای ارائه‌شده در این کتاب، مسئله محوری این پژوهش، فراهم آوردن بستری برای انجام مطالعات انسان‌شناختی ژرف‌تر در بافت جغرافیایی شهر تهران است. چرا تهران؟ زیرا تهران به‌عنوان یکی از کلان‌شهرهای مهم و اثرگذار ایران، با تمرکز چشمگیر سرمایه انسانی و اقتصادی، مقصد مهاجرت گسترده جمعیت از نقاط مختلف کشور شده است. این تراکم و تمرکز، در ذات خود ظرفیتی مثبت و نوعی سرمایه شهری به‌شمار می‌رود، اما هم‌زمان، به‌واسطه سرعت بالای تحولات در شهر، ناهماهنگی‌ها و بی‌ثباتی‌هایی را نیز به‌وجود آورده است. افزون بر این، حضور جمعیتی متکثر از اقوام گوناگون با فرهنگ‌های متفاوت، می‌تواند زمینه‌ساز پویایی و تنوع فرهنگی در تهران باشد که تمامی این ویژگی‌ها، آن را برای مطالعه و پژوهش حائز اهمیت می‌کند.
در بخش آغازین این کتاب با عنوان «درآمدی بر انسان‌شناسی فرهنگی تهران»، به معرفی، تحلیل و تبیین مطالعات انسان‌شناختی پرداخته شده است. در میان شاخه‌های مختلف علوم اجتماعی، جامعه‌شناسی شهری به‌عنوان نزدیک‌ترین رویکرد به انسان‌شناسی فرهنگی معرفی شده و تفاوت بنیادین این دو حوزه، در تمایز میان مفاهیم «فرهنگ» و «جامعه» مورد بررسی قرار گرفته است. در این بخش، جامعه به‌مثابه پدیده‌ای تاریخی و حاصل تجربه‌ای خاص در سیر تحول بشریت توصیف شده؛ شبکه‌ای از روابط متقابل که افراد را به یکدیگر متصل می‌سازد. در ادامه، تأکید می‌شود که علی‌رغم اختلاف‌نظرهای فراوان درباره تعریف «جامعه»، مفهوم «فرهنگ» از پیچیدگی و ابهام بیشتری برخوردار است.
به‌روشنی می‌توان دریافت که در این بخش، تلاش بر آن بوده است تا مخاطب به درکی روشن و دقیق از انسان‌شناسی شهری دست یابد؛ رویکردی که در آن، شهر پیش از آن‌که یک ساختار کالبدی یا جغرافیایی باشد، واقعیتی انسانی تلقی می‌شود. در این چارچوب، این گروه‌های انسانی‌اند که معنا، شکل و هویت شهر را می‌سازند و تعریف می‌کنند.
پس از پیشگفتار و درآمد که به‌تفصیل به رویکردها و مفاهیم نظری پرداخته‌اند، کتاب در قالب ۱۰ فصل ادامه می‌یابد که هر یک به موضوعی مستقل و متفاوت از جنبه‌های گوناگون شهر تهران اختصاص دارد. این فصل‌ها با نگاهی نو، به بررسی موضوعاتی همچون تاریخ، محیط زیست، زمان در پایتخت، فضا و تراکم شهری، اقتصاد، تجلی دو نوع قدرت در شهر، هویت، نشانه‌های شهری، آسیب‌های کلان‌شهر و در نهایت، تصویر و بازنمایی تهران می‌پردازند.
با توجه به تنوع موضوعی این مجموعه، در ادامه به‌صورت مختصر به عنوان، محتوای کلی و نام نویسنده هر فصل اشاره خواهیم کرد.
فصل یکم: تهران: شهر تاریخ
نویسنده: فاطمه سیارپور
در این فصل، تاریخ فرهنگی شهر تهران مورد تحلیل قرار گرفته و نشان داده می‌شود که چگونه از اوایل قرن بیستم، اندیشه‌های مدرن و جریان‌های نوگرا بر شکل‌گیری و تحول پایتخت تأثیرگذار بوده‌اند.
فصل دوم: موزه سردرگمی زیست محیطی
نویسنده: مرجان والا
در این فصل، نویسنده با ارائه یک گونه‌شناسی زیست‌محیطی از تهران، به بررسی تأثیر الگوهای فرهنگی بر محیط زیست این شهر پرداخته است.
فصل سوم: تاملاتی فرهنگی در باب زمان پایتخت
نویسنده: مهرداد امامی
در این فصل، مفهوم «زمان شهری» یا «زمان روزمره» در تهران محور تحلیل قرار گرفته و نتایجی قابل توجه از برداشت عمومی تهرانی‌ها نسبت به زمان ارائه شده است.
فصل چهارم: شهری که با خانه‌هایش ساخته شد.
نویسنده: منیژه غزنویان
در این فصل، فضا و تراکم شهری به‌عنوان یکی از شاخصه‌های مهم تهران بررسی شده است. نویسنده به عواملی می‌پردازد که یا به شکل‌گیری الگوهای نوین سکونت انجامیده‌اند یا موجب تضعیف سرمایه‌های اجتماعی در شهر شده‌اند.
فصل پنجم: تهران: تجلی دو قدرت
نویسنده: سالار اجتهدنژاد کاشانی
در این فصل، تهران به‌عنوان نمونه‌ای شاخص از هم‌نشینی دو نوع قدرت سیاسی و اجتماعی مورد تحلیل قرار گرفته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که شهروندان تهرانی، به واسطه‌‌ی سرمایه‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، از سطحی قابل توجه از قدرت اجتماعی برخوردارند و حتی تنوع فرهنگی موجود نیز به تقویت این قدرت کمک کرده است.
فصل ششم: آنچه به دست می‌آید: آنچه از دست می‌رود.
نویسنده: زهره نظام محله
در این فصل، تمرکز بر شکاف میان هزینه‌های زندگی در تهران و درآمدهای رسمی ناشی از اشتغال است. همچنین، راهبردهایی که شهروندان تهرانی برای مقابله با این نابرابری اقتصادی و جبران هزینه‌ها به‌کار می‌گیرند، مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
فصل هفتم: شهر هویت‌های چهل تکه
نویسنده: حامد جلیلوند
در این فصل، تنوع هویتی بسیاری که در تهران وجود دارد، به‌صورت تفکیکی بررسی شده است. با توجه به نقش مشارکت شهروندان در مدیریت شهری، مفهوم هویت و تغییر پویای آن به‌عنوان پیش‌شرط این مشارکت تحلیل شده و نتایج نشان می‌دهد که کلان‌شهر تهران را نمی‌توان صرفاً بر پایه مدل‌های سنتی و مکان‌محور فهم و تبیین کرد.
فصل هشتم: گم شدن در شهر
نویسنده: مریم حسین یزدی
در این فصل، نشانه‌های شهری و میزان خوانایی شهر تهران با بهره‌گیری از نظریه لینچ مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده به‌تفصیل به چالش‌هایی چون خوانایی مسیرها، تغییرات مداوم در خیابان‌ها، وضعیت نامناسب تابلوها و سایر مسائل مشابه پرداخته و در ادامه، راهکارهایی را که شهروندان برای سازگاری با این شرایط به کار می‌گیرند، تشریح می‌کند.
فصل نهم: آسیب‌های پایتخت نیمه‌ساز
نویسنده: شایسته مدنی لواسانی
مهمترین آسیب‌های پایتخت در چهار دسته کالبدی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی معرفی شده است و انواع معضلات ساخت و سازی، عبور و مرور و آسیب‌های فرهنگی در آن بیان شده است.
فصل دهم:قصه‌ها و غصه‌های یک شهر
زهرا ملوکی
در این فصل، تمرکز نه بر خود شهر تهران، بلکه بر بازنمایی‌های آن در رسانه‌ها و تولیدات فرهنگی و هنری چون شعر، داستان، فیلم مستند، فیلم داستانی و حتی تصاویر منتشرشده در فضای مجازی است. یافته‌ها نشان می‌دهد که تصویر ارائه‌شده از تهران، لزوماً با واقعیت این شهر منطبق نیست و واجد ویژگی‌هایی تأمل‌برانگیز است. همچنین، بخشی از فصل به دیدگاه افراد غیرتهرانی (ایرانی و خارجی) نسبت به تهران اختصاص دارد.
هر چند مخاطبان اصلی این کتاب، پژوهشگران علوم انسانی و اجتماعی، به‌ویژه علاقه‌مندان به مطالعات شهری هستند، اما به هنرمندان حوزه‌ی هنرهای تجسمی که می‌خواهند نگاهی عمیق‌تر به پویایی‌ها و چالش‌های فرهنگی تهران داشته باشند نیز پیشنهاد می‌شود. مطالعه این کتاب می‌تواند دریچه‌ای تازه به فهم و بازآفرینی تهران بگشاید. در نهایت، این اثر برای تمامی کسانی که علاقه‌مند به شناخت لایه‌های پنهان فرهنگی این کلان‌شهر هستند، خواندنی و تأمل‌برانگیز خواهد بود.
