هنر، نهادی اجتماعی یا ذاتی؟

کتاب «هنر و ارزش»، اثر جورج دیکی از آثار مهم در فلسفه‌ی هنر است که نظریه‌ی نهادی هنر را معرفی می‌کند و به بررسی ارزش هنری و تعریف هنر می‌پردازد. این کتاب یکی از منابع اصلی درک نظریه‌های مدرن هنر است و تعریفی دقیق‌تر و کاربردی‌تر از هنر ارائه دهد، تعریفی که بتواند در مواجهه با هنر معاصر، آثار مفهومی و حتی فرم‌های تجربی نوین نیز کارآمد باشد. در این یادداشت به معرفی این کتاب و ابعاد نظری آن خواهیم پرداخت.

بسیاری از رویدادهای هنری در جهان، هنگام مواجهه با بحران‌هایی که بازار هنر را تحت تاثیر قرار می‌دهد، ایده‌هایی کارآمد و نوآورانه را اجرا می‌کنند. هر یک از این ایده‌ها در دورانی خاص بنا به تفکری مبنی بر ایجاد انگیزه‌ی خرید در مخاطبان جدید و مجموعه‌داران شکل گرفته است. در صفحات بعد به رویکردهای گوناگون چهار رویداد جهانی در دوران تلاطم بازار هنر اشاره می‌کنیم.

در کُنه بازارهای کهن ایران، «چهارسو» نقطه‌ی تلاقی چهار مسیر و جایگاهی طلایی بود، جایی که صداها در هم می‌آمیخت و خریدار و فروشنده، گفت‌وگو و معامله، نگاه و انتخاب، همگی در یک صحنه به هم پیوند می‌خوردند. امروز که بازار هنر ایران در میانه‌ی بحران و تلاطم‌های سیاسی و اجتماعی است، ما در صدد برآمدیم که با الهام از منطق بازار سنتی، بنیانی نو بی‌آفرینیم. همان‌گونه که بسیاری از آرت‌فرها و رویدادهای مهم جهانی در دوران رکود به شیوه‌های تازه‌ای برای عرضه و فروش روی آورده‌اند، ما نیز در «چهارسو» می‌کوشیم همه‌ی آن شیوه‌ها را متناسب با شرایط امروز هنر ایران در یک ساختار منسجم، گرد هم آوریم. در همین راستا، «چهارسو» راهی نو و جامع برای رویارویی ساختاریافته با واقعیت‌های نه چندان مطلوب کنونی است که سعی بر کارکردی فراتر از نمایش اثر دارد.

نمایشگاه گروهی چارسو با آثاری متنوع از هنرمندان شاخص ایران از تاریخ ۱۴ شهریور، روز جمعه در گالری آرتیبیشن افتتاح می‌شود. این نمایشگاه با هدف ارائه‌ی انواع راهکارها و شیوه‌های فروش در صحنه‌ی هنر ایران برای برخاستن این عرصه پس از بحران شکل گرفته است. رویدادهای مختلف جهان در طول تاریخ بر یکی از این شیوه‌های فروش متمرکز بوده‌اند و اکنون تجمیع آن راه‌ها در نمایشگاه پیش روست.

کتاب «تجربه‌ی هنرمندانه در پدیدارشناسی مرلوپونتی» نوشته‌ی نادر شایگان‌فر، نوشتاری است که با وفاداری به اندیشه‌ی موریس مرلوپونتی، فیلسوف برجسته‌ی پدیدارشناس فرانسوی، به بررسی رابطه‌ی تجربه‌ی هنرمندانه و افق‌های پدیدارشناسی می‌پردازد. نویسنده نشان می‌دهد که مرلوپونتی، هنر مدرن را صرفاً یک حوزه‌ی زیباشناسی نمی‌داند بلکه آن را عرصه‌ای برای آشکار کردن هستی و بازاندیشی نسبت آگاهی و جهان می‌بیند.

بازار هنر یکی از قدیمی‌ترین و پویاترین بازارهای تاریخ بشر است و نه تنها بازتابی از ذوق و سلیقه هنری بلکه منعکس‌کننده تحولات اجتماعی، اقتصادی و فناوری جوامع محسوب می‌شود. ارزش آثار هنری، روندهای بازار و شیوه‌های معامله، همواره نشانگر تغییرات گسترده در اقتصاد فرهنگی بوده‌اند. درک این تحولات به هنرمندان، کلکسیونرها و پژوهش‌گران بینشی عمیق در مورد نحوه خرید، فروش و ارزش‌گذاری آثار ارائه می‌دهد. از سفارش‌های مستقیم در دوره رنسانس تا پلتفرم‌های دیجیتال و NFTها، روند معاملات هنر دستخوش تغییرات چشمگیری شده است که ماهیت خود هنر و تعامل انسان با آن را تحت تأثیر قرار داده‌اند.

خوشنویسی معاصر ایران آینه‌ای از نوآوری توأم با وفاداری به بستر کلاسیک این هنر است. این شاخه هنری با بهره‌گیری از ابزارهای دیجیتال، رسانه‌های ترکیبی و خلاقیت شخصی، حروف فارسی ـ عربی را به فرم‌هایی تجریدی تبدیل کرده است. خوشنویسی معاصر راهی برای معرفی و ارائه هنر خوشنویسی ایران به جهان گشود و در این مسیر، بسیاری از موزه‌ها به نمایش و نگهداری این نوع آثار روی آوردند.

«درباره‌ی عکاسی» پژوهشی ژرف در باب عکاسی محسوب می‌شود و نخستین بار در سال ۱۹۷۷ به چاپ رسیده و تاکنون بارها تجدید چاپ شده است. همچنین این کتاب توسط فرزانه طاهری نیز ترجمه شده و در نشر آبان به چاپ رسیده است. سانتاگ در این اثر، عکاسی را مهم‌ترین عامل در تبدیل جهان امروز به جهانی سراسر تصویر می‌داند. او باور دارد که مردم غالباً بازنمایی را بر تجربه‌ی مستقیم و ملموس لحظه ترجیح می‌دهند. با این حال در بخش‌هایی اشاره می‌کند که عکاسی برای بسیاری از افراد، همچون رقص یا آواز، بیشتر نقشی سرگرم‌کننده دارد. عکس در ما و از آنچه از خود می‌شناسیم موثر است. به گفته‌ی این فیلسوف، اکنون عکس‌ها تعیین‌کننده‌ی چارچوب‌ها و بیان‌گر مرزهای شفافیت هستند.

ورود هر فرد به خانه‌ای قدیمی با پنجره‌های بلند و رو به حیاطی دنج که امروزه میزبان گالری آتبین و یک دفتر معماری شناخته‌شده، متعلق به فرخ آذرین است، همیشه با استقبال گرم فرهاد آذرین، مدیر گالری و همراهی او برای توضیح درباره‌ی آثار هنری همراه می‌شود. خانه‌ای در کوچه‌ی خاکزاد، پیش از پل پارک‌وی تهران، که سال‌ها به عنوان دفتر معماری فعالیت داشت، از ۵ تیر ۱۳۷۹ پس از بازسازی، با عنوان «گالری آتبین» نام‌گذاری شد. نام گالری از کتاب برهان قاطع به معنای «گردآورنده‌ی نیکی‌ها» انتخاب شد و لوگوی آن پیش‌تر توسط سیراک ملکونیان برای برند معماری مهندس آذرین طراحی شده بود اما در نهایت برای معرفی گالری آتبین به نمایش درآمد. از نصب آثار تا گزینش هنرمندان، از تعامل با مخاطب تا استفاده از لوگو و حفظ هویت یکپارچه در گالری آتبین با رویکردهای جزئی‌نگر و دقیقی در سطح استانداردهای جهانی دیده می‌شود.

احتمالاً توجه به تهران، زندگی روزمره‌‌اش، نمادهای و یادمان‌های شهری‌اش، تاریخش و یا حتی گوشه‌و‌کنارهای نهان از نظرش که برای جمع‌های کوچک دوستانه واجد معنی می‌شود بخشی از مسیر خودآگاهی ایرانی است که در پی درک و کشف خود به‌عنوان سوژه‌ است. این فرایند ادراکی از آن‌چه ایرانی خوانده می‌شود همراه با رشد و گسترش حوزه‌های مربوط به مطالعه‌ی زندگی روزمره و شهر در سطح جهان مشروعیتی دوچندان به توجه به شهر تهران می‌دهد که حال و همزمان با بحران‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ... لایه‌های متعددتری پیدا کرده است. این گرایش در عین‌حال حالا بازاری را نیز برای خود دست‌و‌پا کرده و علاقه‌مندانی را با خود همراه کرده است که لااقل در حوزه‌ی هنرهای بصری برای خرید آثار هنری مربوط به تهران با دست‌و‌دل‌بازی بیش‌تری پول خرج می‌کنند. همه‌ی این‌ها در کنار هم حال فضا را برای عرضه‌ی آثار هنری مربوط با تهران بازتر کرده و محصولات فرهنگی متعدد مربوط به تهران و خرده‌فرهنگ‌های مرتبت با آن را می‌توان در اشکال مختلف مشاهده کرد؛ از محصولات متنوعی که در شکل انبوه تولید می‌شوند (لباس، محصولات تزئینی و ...) تا آثار هنری که به‌شکل تک‌نسخه به نمایش درمی‌آیند. پس آیا می‌‌توان نمایشگاه «تهران» را که از 27 تیر تا 21 مرداد در گالری آرتیبیشن برگزار شد جزئی از این جریان در نظر گرفت؟

نقشه‌ی تهران را باید در چهره‌ی ساکنان‌اش بجوییم. آدم‌ها در تهران با ضرباهنگی از هیاهو همراه هستند. این هیاهو گاهی با اضطراب و سرعت قدم‌های آن‌ها در خیابان برای رسیدن به اهداف و ترقی فرداها معنا دارد و گاهی در تقلایی برای رسیدن به شب‌نشینی و ثبت خاطره‌ای برای فرداهای دورتر نمود پیدا می‌کند. این ریتم را می‌توان در آهستگی و چهره‌های منبسط‌تر در میان تصاویر قدیمی از مردم کوچه و بازار تهران نیز پیدا کرد و در هر دوره از زندگی مردم تهران می‌توان به یک گزاره‌ی مطمئن رسید؛ تهران بدون ساکنان‌ معلق در هیاهوی ناشی از غم و شادی، هویت کنونی‌ را از دست می‌دهد. چهره‌ی ساکنان این شهر با قدم‌هایی که بی‌وقفه به این سو و آن سو می‌کوبند، نبض تپنده‌‌ی پایتخت را حفظ می‌کند و با اتکا به ریشه‌های محکم شهر به پیش می‌رود.

تهران، شهری با تاریخ و فرهنگی چندلایه، مملو از نمادهای شهری و یادمان‌های تاریخی است که نه‌تنها هویت بصری پایتخت را شکل می‌دهند، بلکه بخشی جدایی‌ناپذیر از حافظه جمعی ساکنان آن محسوب می‌شوند. از برج آزادی گرفته تا میدان‌ها، پل‌ها و سازه‌های شاخص، این المان‌ها در هنر معاصر ایران به بستری پویا برای بازنمایی روایت‌های اجتماعی، فرهنگی و تاریخی تبدیل شده‌اند. بررسی این نمادها در آثار هنری، فرصتی فراهم می‌کند تا با نگاهی تازه به پیوند میان هویت شهری و بیان هنری پرداخته شود، به این بهانه برخی آثار نمایشگاه «تهران» را مرور می‌کنیم.